ልጃም እሽሐቅ

ልጃም እሽሐቅ

ዲብ ሰነት 2019 ሽሂድ አዛዚ ዘርእማርያም (ወድ ጀነራል) “ምን ሰብ ህጅክ እት ረአስ ቡን” እት ካርጅ ለከስስ እብ pdf ለዳለ ክቱብ ሰለሜነ። እሊ ‘ድግም እት ረአስ ቡን’ እበ ልብል አርእስ ለረክበዩ ክቱብ፡ እብ ሸክል ሰኣል ወበሊስ ለትዳለ፡ እበ እት አሜሪከ ለነብሮ ሐው በህለት ገረዝግሄር በኪት ወሙሴ በኪት፡ እብ ክሱስ ግራዝማች ልጃም እሽሐቅ ወጸገሙ እግል ዐቦት ትግራይት ወትግርንየ ለአውቀዩ ለከስስ ቱ። እሊ ህዬ አዛዚ እግል ኖሱ ዲብ ትግራይት ለቡቱ መትአያስ ለለርኤ ወለለአሰሜዕ ቱ። ከሽሂድ አዛዚ እሊ ክቱብ እሊ ሰልመነ ዲብ ህለ “አማነትኩም እት ጀሪደት አው ሬድዮ ኣትዉ እዬ” ብህልነ ሰበት ዐለ፡ ሕናመ እበ ዎሮ እንክር አሀምየት ናይለ ክቱብ እንዴ ረኤነ ወእበ ካልእ ፊነ ናይለ ሕሱር ወእስዩስ ሽሂድ አዛዚ እግል ነአትምም እንዴ እምቤ፡ እት ሰፍሓት ጀሪደት ኤረትርየ ሐዳስ እግል ነአፍግሩ ቀረርነ። ስወር ለአምጸአው እግልነ ሰናይት ልጃም ወአሚኔ ሀይሌ እት ነሐምድ፡ ሰልፋይ ክፈል ናይለ እብ ሸክል ሰኣል ወበሊስ ለዳለ ክቱብ ነአነብት።

ግራዝማች ልጃም እሽሐቅ እግል ሂገ ትግራይት ቅንጸት ምን ማይታም ለወደዩ ጸገም ወእግል ስን መናበረት ገባይል ትግሬ ለወደዩ ጀርቤ፡ ዲብለ ሐልፈ አውካድ እበ ፈዳብያም ወምሁራም ውላዱ ሽሮሕ ዐለ።

ሙሴ በኪት ህዬ ዎሮ ምነ ልጃም እሽሐቅ ለአትለበዮም ሰብ ሃድጋይት አው ሱፍዪን ሰበት ዐለ በህለት ምን ግርበት ሰነት 1968 እንዴ አንበተ አስክ ወርሕ ክፍለ ማርስ ናይ ሰነት 1990 ዐድ እንዴ ኢጠልቅ ሰልፍ ክምሰል መስኡል ወልንጉይ ወሐርመ ክምሰል አብ ወወል ምስል ልጃም እሽሐቅ ለዐለ ወምስሎም ለሸቃ ቱ። ከእግል ግራዝማች ልጃም ከአፎ ልርእዩ ክምሰል ዐለ ወገሌ ለእሉ ለአምር ሰኒ ላቱ መዋዲት ልባብ፡ አምር ወክፍክር ለከስስ ከፎ ክምሰል ዐለ ኖሱ ሙሴ በኪት እብ ፋዬሕ ሸርሑ፡ ከዲበ ሰኣል ወበሊስ እግል ንትዐዴ።

ሰኣል፡ ግራኣዝማች ልጃም እግል ሂጋ ትግሬ ምስል ጎፍ ዐድ እግል ለትኣምረ ሚ ጸገም ልትጻገም ዐለ ወትቤ?

በሊስ “እት ሰነት 1969 ሐጋይ ዎሮ ሽሎሞ ራዝ (Shlomo Raz) ለልትበሀል ወድ እስራኤል ናይ ፒኤች ዲ (Ph.D.) ደራሰት ርቱብ ዐገል ሀገጊት በህለት (Grammar)፡ ምስል ግራዝማች ልጃም እግል ልትዋጀህ ዲብ አስመረ መጽአ። ምናተ እብ ሸፋግ እግል ልርከቦ ሰበት ኢቀድረ ዎሮ ገዲም ሱሕፊ ኣቶ ማሞ ውድነህ ለልቡሉ እት ኤረትርየ ናይ አቶብየ ወኪል አክባር ለዐለ ምስልዬ አትራከበዩ። ወሐቆ ክልኤ ሳምን አነ ምስል ግራዝማች ልጃም አትራከብኩዎ። ሽሎሞ ራዝ፡ ግራዝማች ከም ረአ ሰኒ ክም ፈርሐ ምንለ ገጹ ወሰራሪት ልቡ ፈሀምኮ። ግራዝማች ልጃም መ እብ እንክሩ እብ ቀልብ ፋዬሕ ወገጽ ፋርሕ ትከበተዩ። ሽሎሞ ራዝ እተ ዶሉ ለሰበብ ለእቡ እት አስመረ መጽአ ርቱብ ዐገል በህለት (Grammar) ሂገ ትግሬ እግል ልክተብ ወልድረስ ክም ሐዜ ሐቆለ ሸርሐ እሉ፡ ክምለ እግል ፕሮፈሰር ፐርመር ለሰደዩ እግል ልስደዩ ትረጀዩ አው ረምቀዩ። ወግራዝማች ልጃምመ እበ ትትቀደሩ ክምሰል ሰድዩ በሸረዩ።

እተ ወክድ ለሀይ ልብል ሙሴ በኪት፡ “አናመ እግል እትሳዴ ምስሉ ግራዝማች ልጃም ተዐልጠጤኒ፡ ወሰልሲትነ ለንትራከብ እተ አካን ወሳዐት ፈንቴነ። ወክምለ ዕድምነ ዲብ ሐማሴን ሆቴል ትራከብነ። ክምሰል ትራከብነ ሽሎሞ ራዝ፡ ምንለ ሸንጠቱ እሊ ለተሌ አክትበት እንዴ አፍገረ እግል ልትፈረግ እሉ እት እዴ ልጃም እሽሓቅ ከረዩ። ለአክትበት፡
1. ክብት ቃላት (Dictionary) ትግሬ፡ እንግሊዝ፡ ወጀርመን።
2. እብለ ለስለው ዳብልዩ (Leslaw W.) ለትከተበ ግራማቲካል ስከችስ ኢን ትግሬ ዳዬለክት ኦፍ መንሰዕ፡ መንሰዕ፡

ትሽረሕ እልዬ ትድር?

በሊስ “ለረአይ ግራዝማች ህዬ ሰሩ ሐምዴ ወሰሩመ ዐገብ ዐለ። ለእበ አትዐገበዩ ህዬ ገሌ ልትነፈዐ እቡ ቃላት ናይ ጥልያን ሰበት ዐለ እግል ልትሰየሕ አሰአለዩ አው ረአይ ሀበዩ። ወእብሊ ግራዝማች ልጃም ለሀበዩቱ ህዬ ሽሎሞ ራዝ ዝያደት ትረይሐ ወአንበሰጠ ወእግል ግራዝማች ልጃም እብ መትአያሱ ሐመደዩ።
እብለ መናስበት ምን ክታብ ሸሎሞ ራዝ ለትነጨበት ቀጥፈት ክእነ ትብል። “አስመረ ክም አቴኮ ዲብ መዲነት እግል ሰር ሳዐት እብ ህግየ ትግሬ ለትጠለቅ እዛዐት ክምሰል ህሌት አመርዴኮ። ወለስስ መክብረት ህዬ ምን ሬድዮ ጠልቆ ለዐለው ሰለስ ወላድ ገባይል ትግሬ ህዬ አሰልፍ ለትዋጀሀኮ ምስሎም ወሴድየቼ ለገብአው ቶም። ዎሮ ምን ሱሕፍዪን ሙሴ በኪት ወድ ገለብ ሴድያዬ ገብአ። እምበልሁመ ምስል ወልዱ ወብዕዳም መክብረት አትኣመሬኒ። ወብዕድ ልጃም እሽሐቅ ወድ ምሕላብ እብሊ መጃል እሊ ሉዱይ (experienced ወሰኒ ትጅሪበት ለቡ ዲብ 50ታት እብለ ደረጀት እለ ምስል (ፍር ፐልመር) ለሸቃቱ” ትብል። ለወክድ ለሀይ፡ ሸሎሞ ራዝ፡ ግራዝማች ልጃም ሜርሓይላ ሬድዮ ክም ዐለ አምር ኢዐለ።
ሰኣል፡ ገሌ ምንለ አክትበት ሚ ሐድገ እልኩም ወዲብ አስመረ አክል አዪ ጸንሐ?
በሊስ፡ “ምነ አክትበት ሚ ሐድገ እኩም እተ ልብል ሰኣል ዲብ በልስ ሙሴ በኪት “ለአክትበት ክሉ ምን ላይብረሪ ስሉፉ ሰበት ዐለ እግል ልሕደግ እግልነ ኢቀድረ። ወአነ ወግራዝማች ላተ ለዕ’ነ እተ ክብት ቃላት ትግራይት እንግሊዚ ወጀርመን ትትሐዋረር ዐለት። ምናተ ለወድ ጃፓን ካትቡ ዐለ ንኡሽ ክታብ ምኑ ገሌታይ እትሩፋም ዐልነ። እትሊ ወክድ እሊ ለናዬ አበረ ወትሸተተ ንኢሸት ቀጥፈት ታርፈት ምኑ ህሌት።

ወሸሎመ ራዝመ እት አስመረ ምን ሐጋይ 1969 እስክ ከረም 1970 ጸንሐ። ሐቆሁ ዐድ፡ እንግሊዝ እንዴ ጌሰ፡ ፒኤችዲ (Ph.D) ነስአ ከዲብ ዐዱ እስራኤል እንዴ አቅበለ እት ሂብሩ ዩኒቨርሲቲ (Hebrew University) ናይ ሊንጉስቲክስ፡ (linguistics) ፕሮፈሰር ገአ፡ ወዲብ ሰነት 1995 እብ ሕማም ዓረፈ። እብ ዓመት፡ (ዓም) እግል ብዕዳም ምን ገብእ ወእግል ፕሮፌሰር ሸሎሞ ራዝ፡ ግራዝማች ልጃም ለወደዩ ሰዳየት እግል ሂገ ትግሬ ክም ዲብ ጎፍ ዐድ አትአመሮተ ልትዐለብ ወልትሐሰብ።”
ሰኣል ግራዝማች ልጃም ሂገ ትግሬ መጦር ስነነ እግል ትሽነን ዲብ ከርስ ዐድ ለወደዩ ጸገም ሚቱ?
በሊስ፦ ዲብ ሰነት 1952 እት ፍንጌ አሰምበልየ ሕኩመት ኤረትርየ ዐባይ መክሐደ ቃንጸት ዐለት። ለመክሐደ ቃኑን አው ደስቱር (Constitution) ክሪት ለዐለት ማደት 40 ለከስስ ዐለ። ረስሚያት ሀገጊት ኤረትርየ (national languages) መን ወመን ልግበእ ለልብል ዐለ። ትግሬ ወትግርኘ፡ መ ዐረብ ወትግርኘ? ግራዝማች ልጃም ዲብለ ወክድ ለሀይ እትለ “ዘመን”ትትበሀል ለዐለት ንሳል መ ሃድጋይት (newspaper) ናይ ሕኩመት ኤረትርየ ሂገ ትግሬ ሐቴ ምንለ ረስምያት ሀገጊት ኤረትርየ እግል ትግበእ በ ለልብል ናይ ክቱብ ሕራበት ክም ወደ ኢሰትረ ምንዬ። ምናተ እተ አሰምበልየ በህለት በርለማን ወካይል ገባይል ቀላቅሎታት እንዴ ገአው ሕሩያም ለዐለው ሂጋሆም ሂገ ትግሬ ሀመለወ። ወእብለ ዐረብ ወትግርኘ ረስምያት ሀገጊት ሕኩመት ኤረትርየ ገብአየ። ወማደት 40 እብ ማደት 38 ትብደለት። ወሂገ ትግሬ እት ሕፍረተ አቴት።
እምበል እሊመ ግራዝማች ልጃም ዲብ ወክድ ሕክም ጢላን ምን ገባይል ከበሰ ወቀላቅል ንዙዕ ለዐለ ወጂብ አራዲ ሐርስ “ዶማንያሌ” ዲብ ሰብኡ እግል ለአቅብል እብ ክቱብ መግት ዐለ። ወእብሊ ለአርድ ሰሩ አቅበለ ወሰሩ ላተ ልሰዕ ዲበ ዶማንያሌሁ አተላለ። እብሊ ግራዝማች ልጃም እብ ሰበት ሂገ ትግራይት ሌጠ እንዴ ኢገብእ፡ እባመ ብዕድ ተየልል ናቅሽ ወመግት ክምሰል ዐለ ልትአመር። ወክሱሰን እብ ወራት መአኮት (economic development) ወምህሮ ሐር ታርፍ ለዐለ ገባይል ቀላቅሎታት ሰኒ ሀምም ዐለ። ከረቢ ዕለት መቅአ እልዬ ምንገብእ ለሕታማት ናይ ሃድጋይት “ዘመን” ዲብ ቤት መስኒዬ ወፈታዬ ግራዝማች ገረዝግሄር ተካ ወዲብ ሰነት 1977 እት መዲነት አዲስ አበበ እት ቤቶም ለትዋጀህኩዎም ቢትወደድ አስፈሀ ወልደሚካኤል እንዴ ትጣራዘ ክሩይ ሰበት ህለ እንዴ ቀዋቀልኮ ለክቱብ ናይ ግራዝማች ልጃም ክም እረክብ እትለ ሞላይ እስኤ።
ግራዝማች ልጃም እሽሐቅ መንቱ?
ሰኣል ሂገ ትግሬ ወትግርኘ እብ ሬድዮ ምን መዲነት አስመረ እግል ልጠለቀ ለአትሐዘ እቡ ሰበብ ሚ ቱ?
በሊስ፦ አወል አምን አው ሰካበት (security) ናይ ኤረትርየ ዲብ 60ታት እት ልትሐምረግ መጸ። ወለ ወክድ ለሀይ ሰልፍ ኮለኔል ሐር ድጃዝማች ወሐር ልዑል እንዴ ትበሀለ እንድራሴ ሓክም ኤረትርየ ለዐለ፡ አስራቴ ካሰ እት ልትሐምረግ ለመጽአ አምን (security) ኤረትርየ እግል ልስኔ ክልኤ ፍክር ጀረበ።
1. ህቱ ምንለዐል እንዴ ገአ ለለአዝዞም ወሸርፎም ወማህየት ለደፈዖም (commando force) ውላድ ኤረትርየ ወክሱሰን ምን ውላድ ከበሰ እብ ኮለኔላት ውላድ እስራኤል ደረበ ወረተበ። ወማርሓዮም ዲብ ሐርብ ኮለኔል ሀብተማርያም በለዕ ጠዓዋ ክም ዐለ እግል ሐብር እፈቴ።
2. እብ ሕቡዕ ለሸቁ (Eritrean Security Forces) ምን ውላድ ኤረትርየ ሐረ ወረተበ። ገሌሆም እት ከርስ መዳይን ወገሌሆም እት ከደን እት ከርስ ጀብሀት ኣተ። ወእት ረአስ እሊ ገቢል ኤረትርየ እግል ልክሰብ (radio broadcasting) ክም ልትአንበት ወደ። ሀደፍለ ሬድዮ እብ ሂገ ትግሬ ወትግርኘ ተእሪክ አቶብየ ወውሕደት ተእሪክ አቶብየ ወኤረትርየ እግለ ሐዲስ ቅናጽ (ግም) አምሀሮት ወአትአመሮት ዐለ።
ሰኣል ግራዝማች ልጃም ሬድዮ እግል ለአንብት እግል ዶሉ መዝ ትከረ እቱ፡ ከግራዝማች ልጃም እሊ ለእሉ ትቤ ከአፎ ረአዩ መስለከ? በሊስ፦ ግራዝማች ልጃም ወድ ዐድ ሰበት ዐለ ሰራሪት ልብ ገቢል ኤረትርየ ሰኒ ዳሊሀ ዐለ። ወስክሱሰን ለሐዲስ ቅናጽ ሚ ክም ሐዜ ሽሙይ ወአማን ዳሊሁ ዐለ። ከአንበቶትለ ሬድዮ ክም ዒድ ወዐረፈ ትከበተዩ። አወል ሰልፍ ቅንጸት ምን ማይታም ሂገ ትግሬ እተ ገጹ ትቅብ ትቤ። ወእብ ሂገ አምሐርኘ ጣርሳት ለዐለየ ትግሬ ወትግርኘ ምን ጠረሰን ክም ለአነግፈን ኣምር ዐለ። ሬድዮ ቀኘው ስቴሽን እት ሰሜዕ መሀነኑ ባዲ ለዐለ ወእት ምግሳዩ እንዴ ገአ ዐድ ጸሩ አሜሪከ ልትሰፋለል ለዐለ ሐዲስ ቅናጽ፡ ፍቲ ዐዱ ፍቲ ኤረትርየ ክም ትጀለል እቱ ሰኒ አምሩ ዐለ። ከለ ሬድዮ እግል መን ከም ነፍዕ ወእግል መን ክም ሸፍዕ አምሩ ዐለ። ወከም ተአምበተ እት ገሃዊ ወባራት ልትሐሌ ለዐለ ናይ ስያሰት ሕላይ እብ ሬድዮ ክም ትጠልቀ ለሐዲስ ቅናጽ ገሌሁ እብ ርሕ እግል ልትበረዕ ሸንከት ከደን ብግ ቤለ ወገሌሁ እት መዳይን ትወዘዐ ወእብለ ሬድዮ ቃኘው ርሑ ተርፈት እሉ። ከምን ክድመትለ ሬድዮ ለትበደሀየ ሂገ ትግሬ ወትግርኘ ወሐቆሁ ገቢል ኤረትርየ ገአ፡ አግደ አምን ኤረትርየ ላቱ ኢጸረ ዝያደ ዲብ ልትሐምረግ ጌሰ። ወዲብ ተውሊደት ሳልስ ሰነት ሬድዮ አስመረ፡ በሀለት እት ሰነት 1970 ወቁል ደረጀት ዐስከሪ ለቡ ነፈር እንድራሴ እግል ልግበእ (martial law) ተአወጀ ወዲብ ሰነት 1971 አስራቴ ካሰ እብ ምራድ ኖሱ ሽቅሉ ሐድገ ወዲብ አካኑ ጀነራል ደበቤ አደንጋበ ወለገቢላይ ቃኑን (ሲቭል ሎው) እብ ናይ ዐስከርየት ቃኑን (military law) ትበደለ።
ሰኣል ሂገ ዐረብመ እተ ሬድዮ እግል 2 ወርሕ ለገብእ ክም ጠለቀት ሐቆሁ አትካረመት ሚ ጀረ እተ?

በሊስ አወል ሰልፍ ትግሬ 30 ደቂቀት ወሂገ ትግርኘ እትለ ክምሰልሁ 30 ደቂቀት እት አምዕል ክልኢተን ምን ሳዐት 5፡00 ናይ ምሴ አስክ ሳዐት 6፡00 እግል ልጠለቃቱ ለዐለ ለሽሩጥ። ምናተ እብለ ኢተአመረት ገበይ ሂገ ዐረብመ ተአንብት ትበሀለ ከምን ሂገ ትግሬ 15 ደቂቀት እንዴ ትነጨበ እግለ ሂገ ዐረብ ተሀየበ፣ ግራዝማች ልጃም ሳብር ሰበት ቱ እንዴ ትባደረ እለ ከአፎ ትገብእ ኢቤለ። ምን ሕበዘት እት ተንዱር ፍላም እት እዴ ሐረ ከእግል ዶሉ ትከበተዩ። ወዐብደርሕማን ለልትበሀል ሱሕፊ ዐረብ ሂገ ዐረብ አንበተ። ወሐቆ 2 ወሬሕ ናይ ዐረብ በርናምጅ እብ ምፍራቅ ዐርቀይ መልጨ። ወለ ምን ሂገ ትግሬ ንጩብ ለዐለ 15 ደቂቀት እብ ድግማን ዲብ ትግሬ አቅበለ። ወእሊ ሌጠ እንዴ ኢገብእ ሐቆ ሰነት በህለት እት ሰነት 1970 ትግሬ ወትግርኘ ክል ምነን ሐት-ሐቴ ሳዐት ክም ልትሀየበን ወለሶዖታት ለዲቡ ልጠለቀ ክም ልትቃየር በህለት ትግሬ ምን ሳዐት 6፡00 ምሴ አስክ ሳዐት 7፡00 ወትግርኘ ምን ሳዐት 7፡00 ምሴ አስክ ሳዐት 8፡00 ምሴ ክም ገብእ ግራዝማች ልጃም እብ ጀዋብ ብሹር ዐለ። ቀደም አቅሎለዮት እት መዙ። ወእብለ ግራዝማች ልጃም “ምን ፍላም እት እዴ ሕበዘት እት ተንዱር “ከስበ።